Б.Түвшинтөгс
Шинэ оны цэнгүүн шил даран болж, анхны Ерөнхийлөгч П.Очирбат гуайн намба алдан шагширснаас ч тансаг баярууд ид хавтгайрч байх үеэр хөлчүү нийслэлээ түр орхин хэсэг нөхдийн хамт хөдөөг зорилоо. Онцгой байдлын ерөнхий газраас 13 аймгийн 53 суманд өвөлжилт хүндэрсэн, цаашлаад 12 аймгийн 38 суманд хүндрэх төлөвтэй байгаа тухай түгшүүр төрүүлсэн мэдээг Улсын онцгой комиссын хуралдаанд танилцуулсан юм. “Өвөлжилт хүндэрсэн”, “Хүндэрч болзошгүй” гэх мэт албаны хэллэг хүмүүсийн сэтгэлийг хөвсөлзүүлэх, анхаарлыг нэгэн зүгт хандуулах шид муутай. Гэлээ гээд зудын аюул ойрохон байна шүү гээд шууд хэлчихээр муу амлалаа, хүмүүсийн сэтгэл санааг үймүүллээ гээд хялам хийх дарга олон учраас албан мэдээг албархаг томъёоллоор хэлэхээс өөр арга байхгүй байх л даа. Ямартай ч Улсын онцгой комисс, Засгийн газар өвөлжилт хүндхэн байгаа газруудынхаа талаар мэдээлэл шуурхай авч байгаа нь олзуурхууштай. Харин бид нөхцөл байдал яг мар байгааг малчны хотноос мэдээлэхээр хөдөөг зорьсон нь энэ.
Онцгой байдлын ерөнхий газраас гаргасан албан ёсны мэдээллээр Сэлэнгэ аймгийн Ерөө, Хүдэр сум өвөлжилт хүндэрсэн 53 сумын тоонд багтжээ. Бидний дөрөө мулталсан эхний газар Ерөө сум байв. Тус сумын Засаг дарга М.Ганбаатар хэмээх хижээл насны сахалтай эр цагийн байдал амаргүй байгаа ч тартагтаа тулчихсан зүйлгүй гэсээр биднийг угтлаа. Сонгуулийн дараа улс төрийн наймаа, хуйвалдааны тоосонд явсаар ажлаа аваад арваадхан хонож байгаа ажээ. Сахалт даргын хэлснээр малчид хадлан, өвс тэжээлээ боломжийн хэмжээнд бэлтгэжээ. Цас эрт орсон учраас өвөлжилтийн бэлтгэлийг 100 хувь хангаж чадаагүй гэдгээ нуусангүй. Аравдугаар сарын дундуур цас орсон, араас нь огцом хүйтэрсэн тул газрын хөрс мөстөж, бэлчээр хамар хатгах өвсгүй болсон учраас мал тарга тэвээргээ алдаж эхэлжээ. Цас малтаж, мөс хагалж байгаа учраас малын туруу халцарч, зулгарч эхэлсэн байна. Энэ суманд боодол өвс зах зээлийн ханшаар 8000 төгрөгт хүрсэн байна. Нутгийн удирдлагууд нэг боодол өвсийг 4000 төгрөгөөр тооцож хөнгөлөлттэй үнээр малчдад олгох арга хэмжээ авчээ. Гэхдээ нийт 300 боодол өвс хөнгөлөлттэй үнээр олгох боломжтой учраас аманд ч үгүй, хамарт ч үгүй дуусах шинжтэй. Нэг малчин өрхөд дээд тал нь 30 боодол өвс өгөхөөр тооцжээ.
Сумын төвөөс 20 км хүрэхгүй газарт өвөлжиж байгаа малчин Ж.Батбуянгийнд очлоо. 1990 оноос хойш мал дагасан учраас харьцангуй туршлагатай малчин гэж түүнийг нутгийнхан онцолсон. Энэ нутагт 11 дүгээр сар гаргаад цас ордог боловч энэ өвөл аравдугаар сарын дундуур цас орж, хүйтэрчээ. Зарим үед шөнөдөө -35 хэм хүрч байгаа гэнэ. Нэгдүгээр сард ихэнх нутгаар цас ахиу орох төлөвтэй байгаа. Газар мөстсөн, дээрээс нь цасан бүрхүүл тогтсон тул малынхаа тарга тэвээргийг алдуулахгүй гэж уулын бэлээ бараадаж отор хийж эхэлсэн байна. Сэлэнгэ бол зарим газрыг бодвол өвс ногооны гарц сайтай нутаг. Баруун аймаг, говийн нутагтай харьцуулахад өвс ногоо халиурч байдаг, мал, малчин хоёрын хувьд бараг л диваажин. Тийм ч учраас энэ нутгийнхан отор нүүдэл гэж бараг мэдэхгүй. Энэ өвөл анх удаа отор хийж “онигоо”-нд орох нь холгүй байна гэж малчид хошигнож байв. Бэлчээрт гаргасан малын туруу халцарч, зулгараад байгаа учраас өндөр өвстэй уулын бэлээ бараадаж байгаагаа Ж.Батбуян ярилаа. Халцарсан туруунд адууны тос түрхэх зэргээр уламжлалт аргаар эмнэх гэж малчид хэрэндээ л хичээж байгаа аж. Хашир малчны хувьд өвс, хадлан боломжийн хэмжээнд нөөцөлсөн ч туруу нь халцарч бэлчээрт гарах боломжгүй болсон малаа тэжээж эхэлжээ. Энэ янзаараа байдал хүндэрвэл зуд бодитоор нүүрлэж, бүх малаа тэжээж ч магадгүй болоод байгаа ажээ. Ингэвэл авсан хадлан тэжээл нь хаанаа ч хүрэхгүй шавхагдах нь ойлгомжтой тул отор хийх зэргээр арга сүвэгчилж байгаагаа малчид хэлсэн.
Малчин А.Эрдэнэдаваагийнх нарийн ноост “Ерөө” үүлдрийн хоньтой. Бичин жилийн өвөл өмнөхүүдийг бодвол арай хатуу байна гэв. “Ерөө” үүлдрийн хонь өвлийн цагт угаас бэлчээрт гардаггүй, тэжээлээр ашиг шимээ өгдөг онцлогтой ажээ. 500 орчим малаа бэлтгэсэн өвс тэжээлээрээ одоогоор аргалж байгаа ч цаашдаа хүчрэхгүй нь гэж гэрийн эзэгтэй хэлж байв. Учир нь илүү сартай энэ өвөл өмнөх жилүүдийг бодвол 2-3 сарын нөөцтэй тэнцэх хэмжээтэй өвс, тэжээл илүү шаардагдахаар байгаа юм байна. Дархан-Уул аймгийн Хонгор сум хавьцаа малын гоц халдварт цэцэг өвчин гарсан учраас хорио цээрийн дэглэм тогтоогоод өнөөг хүртэл цуцлаагүй байгаа гэнэ. Онцгой дэглэмтэй учраас энэ нутгийн малчдын аймаг болон Дархан руу мал, махаа нийлүүлэх боломж ч давхар хаагджээ. Намар хорио цээрээс болоод мал, махаа борлуулж чадаагүй учраас бэлэн мөнгөний гачаалд орсон тухайгаа малчид ярилаа. Мөнгөгүй учраас өвс, тэжээл нэмж авахын тухай саналтгүй болсон. Үнэгүй юм гэж хаа ч байхгүй болсон. Сум, аймгийн удирдлагууд нөөцөд байгаа өвс, тэжээлийг дараа төлөх нөхцөлтэйгөөр зээлээр олговол энэ өвлийг гарз багатай давах ганц л арга байна гэцгээв. Энэ бол малчдаас төр, засагтаа тавьж байгаа хүсэлт байлаа.
Ерөө суманд “Болд төмөр Ерөө” гээд ланжгар том айл бий. Нийт 1300 орчим ажилтантай, үүнийхээ 300-г орон нутгийн иргэдээс бүрдүүлсэн гэдэг мэдээллийг нутгийнхан бидэнд хэлэв. Эдийн засаг сайнгүй байгаа энэ үед хөдөөгийн хүмүүсийг тогтмол ажилтай, орлоготой байлгаж байгаад талархах л учиртай. Зундаа малчин айлуудаас боломжийн хэмжээгээр сүү цагаа авчихдаг гэсэн. Харин нутгийн малчдаас мал, мах авдаггүй юм байна. Сураг сонсвол эрүүл ахуйн аюулгүй байдал гэх малгай доорх өнөө л элдэв янзын стандартаас болоод малын гэхээсээ илүүтэй гахай, шувууны махыг урьтал болгодог дуулдав. Уг нь нутгийн малчдаас мал, мах авбал хэн хэндээ тус дэмтэй байхаар байна гэж малчид ярьж байлаа. Халдварт өвчний хорио цээрээс болоод малаа борлуулж чадаагүй малчидтай хэлэлцээ хийгээд наймаа хийвэл зах зээлийн ханшаас доогуур өгч л орхих бололтой юм билээ. Малчид өвс, тэжээл нэмж авах бэлэн мөнгөтэй, “Болд төмөр Ерөө” компани зах үээлийн ханшаас хямд үнээр махны хэрэгцээгээ хангачих гарц байх шиг. Алдаагүй л наймаа. Сэлэнгэ аймагт газар тариалан зонхилдог ч сүүлийн жилүүдэд баруун хязгаараас малчид олноор нүүж ирэх болжээ. Малчин өрхийн тоо жил ирэх тусам нэмэгдэж байгаа учраас тэдний эрх ашгийг хамгаалах тал дээр орон нутгийн удирдлагууд анхаарал хандуулах цаг болсон гэж цөөнгүй хүн хэлж байв.
Хүдэр сум цас ихтэй ч Ерөөг бодвол өвөлжилт харьцангуй дээр байна. Малчдын амнаас муу үг цөөн унаж байлаа. Өвсөө боломжийн хэмжээнд бэлдсэн, гэхдээ хавар урт болбол хүн, малгүй өлдөх аюул бий гэлцэж байв. Сэлэнгийн малчид хадлан сайн авсан жилээ 40 портер машин өвс хураачихдаг гэнэ. Энэ жилийн хувьд цас эрт орсон болохоор хамгийн багадаа 20 портер өвс хадгалчихсан гэж Хүдэр сумын малчин А.Бэгзжав ярилаа. Хөрсөнд үүссэн мөсөн бүрхүүл энэ нутгийн мал, малчин хоёрын хувьд хамгийн том сорилт болсныг хүн бүр хэлсэн. Малын туруу халцарч зулгарахаар бэлчээрт гарч чадахгүй, бэлчээрт гарахгүй болохоор өлдөнө, өлдсөн мал тарга тэвээргээ маш хурдан алдана, цаашлаад хээл хүндрэх, хорогдол эрсдэлтэй. Сэлэнгэ аймгийн Ерөө, Хүдэр суманд цасны зузаан дээд тал нь 50 см хүрснийг Онцгой байдлынхан тогтоожээ. Дунджаар тооцвол 30 орчим см зузаан цастай өвөлжиж байна. Цасны зузаан 50 см-ээс давахаар зуд болох аюулын харанга дэлддэг.
500 орчим малтай айл 50 боодол өвсөөр 10 хоногийг арайхийн давдаг тухай Ерөө сумын малчин А.Эрдэнэдаваа хэлж байв. Үүнээс гадна 60 үхрийг нэг өдөр тэжээхэд 100 мянган төгрөгийн цэвэр зардал гардаг гэлээ. Бүтэн нэг сараар тооцвол гурьан сая төгрөг зөвхөн тэжээлд зарцуулна гэсэн үг. Улаанбаатарынхан сая шинэ жил тэмдэглэхдээ нэг хүний нэг оройн зоогт 100 орчим мянган төгрөг зарлагадсан. Хүмүүсийн ярьж заншсанаар шинэ жилийн дундаж такс 100 мянган төгрөг байсан. Ингэж бодохоор нэг хүний нэг үдшийн зоог, ундаа 60 үхрийг нэг өдөрт тэжээдэг зардалтай тэнцэж байна. Шинэ жил ч яахав, хэдхэн өдөр бужигналдаад өндөрлөлөө. Харин 60 үхрийг хавар хүртэл тэжээнэ гэж бодохоор бас л чилийсэн урт хугацаа,бас овоо мөнгө үрнэ шүү. Энэ жишээгээр хүн, мал хоёрын идэш ууш хоёрыг харьцуулах гэсэнгүй. Хорио цээрийн хатуу дэглэмд орж мал, махаа борлуулж чадаагүй малчид бэлэн мөнгөний “өлсгөлөн”-д нэрвэгдэж, малаа дагаад малчид ч туйлдаж эхэлснийг олон нийтэд хүргэхийг зорилоо.
Хоёр ес дөнгөж эхэлж байхад мал муудаж, тэжээлд орчихсон байна гэдэг зудын аюул ойрхон байгааг илтгэж байгаа хэрэг. Зарим үхэр идэх өвсгүй өлдөж байгаа учраас адууны хомоолд орчихсон байна. Адууны хомоолыг өлдсөн, тарга тэвээргээ алдсан малд өгч тэнхрүүлдэг уламжлалт арга бий. Малчид хуучны энэ туршлагыг ч хэрэгжүүлээд эхэлчихэж. Хавар болтол даанч хол байна. Малчдын яриагаар бол хээл хүндрэхээс авахуулаад мал цөөнгүй тоогоор хорогдох аюул ойрхон иржээ. Оны өмнө явуулсан мал тооллогын урьдчилсан дүнгээр 61 сая толгой малтай болсон. Улсын хэмжээгээр 80 гаруй суманд өвөлжилт хүндэрсэн болон хүндэрч болзошгүй байгаа нь яах аргагүй аюулын дохио. Мал чухал ч малчид илүү үнэтэй. Тэдний эрүүл мэндийн болоод нийгмийн бусад үйлчилгээг тасалдалгүй хүргэхэд онцгой анхаарах кампанит ажлыг төрөөс нэн даруй хэрэгжүүлээсэй. Ерөнхий сайд, Улсын онцгой комиссын санаачилга, зүтгэл үүнд шийдвэрлэхүйц нөлөөтэй. Сэлэнгэ аймгийнхан шинэ оны өмнөхөн малчин өрхүүддээ явуулын эмнэлгийн үйлчилгээ хүргэж, эрүүл мэндэд нь анхаарсан нь сайн жишиг болж чаджээ. Үр хүүхдүүдээ боловсрол эзэмшиг гээд төв суурин бараадуулж, сургууль соёлын мөр хөөлгөсөн учраас малчид хүн хүчээр л дутаж байдаг юм шиг
Мал сүрэг хувьд шилжиж, малчин хүн амьдралынхаа өмнө өөрөө хариуцлага хүлээх нь шударга ёсонд нийцэх ч байгалийн таах боломжгүй ааш араншин, давагдашгүй хүчин зүйлийн өмнө хэнбугай ч байсан хүч мөхөстөнө. Мал маллана гэдэг буйдан дээрээ суугаад зурагтын суваг солихоос, компьютерийн ширээний араас сэтгэгдэл бичихээс тэс ондоо гэдгийг бодож үзэх л учиртай. Зуны дэлгэр цагт Улаанбаатарынхан хөдөө очоод сүү цагаа, хорхог боодогоор дайлуулчихаад өвөл нь “Малчид залхуугаасаа болж байгаа юм, хохь чинь “ гээд суух нь жудаггүй л харагдана. Хүнс, хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамнаас малчдад туслах аян өрнүүлсэн байсан. Гэхдээ шүүмжлэлтэй хандахад нэг л үхээнц байдалтай байна лээ, дэвхжүүлээсэй. Малыг хорогдохоос нь, малчдыг өвчлөхөөс нь өмнө урьдчилан сэргийлэх төрийн зоримог шийдвэрүүд одоо л хэрэгтэй. 2000 оны зуднаар хамаг малаа барсан малчид амьдрал хөөн Улаанбаатарыг зорих болсноор их нүүдэл эхэлсэн гэлцдэг. Хэрэв энэ байдал давтагдвал эдийн засаг хүнд байгаа үед нийгэм, эдийн засгийн ноцтой үр дагавар бий болно. Өвөлжилт хүндэрсэн хоёрхон сумаар ороход ийм дүр зурагтай байна. Өвөл дуусах яагаа ч үгүй байна.
Сурвалжлага бэлтгэхэд гүн туслалцаа үзүүлсэн Зам, тээврийн сайд асан М.Зоригт, “Шим” группын Ерөнхийлөгч Л.Цандэлэг нарт талархал илэрхийлье
